Panel dotyczy wybranych zagadnień prezentujących aktywność kaznodziejską w średniowiecznej Polsce na tle europejskim i jej koniunkcji z szeroko pojętą władzą, polityką, terytorium. Chodzi zatem o spectrum zagadnień, które przedstawiają rolę ambony, instrumentum praedicationis w szeroko pojętej przestrzeni publicznej. W zakres poruszanych tematów wchodzą następujące kwestie, pytania, sugestie: - ambona wobec spraw publicznych oraz miejsce kaznodziejów we wspólnocie religijnej i świeckiej; -kazania przed obliczem monarchy, władzy świeckiej różnych szczebli oraz władz kościelnych (np. kazania synodalne, okolicznościowe, pogrzebowe itp.); -rola kaznodziejów w służbie dworskiej (kaznodzieje i spowiednicy dworscy, królewscy); -kaznodziejstwo w przestrzeni publicznej stołecznego Krakowa; -kaznodziejstwo w przestrzeni publicznej w mieście; -kaznodziejstwo uniwersyteckie (nauczanie o istocie władzy, polityki); -kaznodziejstwo wobec spraw politycznych i społecznych (wojna, innowiercy, ekonomia); -kaznodziejstwo wobec zagadnień ideowo-religijnych (reforma Kościoła, herezje, przesądy, magia itp.); -sermones ad status; -kaznodziejstwo jako medium w interakcjach z audytorium.
16. Pulpit and power
The panel concerns selected questions presenting preaching activity in medieval Poland against the European background and its conjunction with the power, politics and territory. It is therefore about a spectrum of issues that present the role of the pulpit, the instrumentum praedicationis in the public space. The topics covered include the following questions and suggestions: - the pulpit in relation to public affairs and the place of preachers in the religious and secular community; - sermons before the monarch, secular authorities at various levels and church authorities (e.g. synodal sermons, special occasion sermons, funeral sermons, etc.); -the role of preachers in the court service (court and royal preachers and confessors); -preaching in the public space of the capital Krakow; -preaching in public space in the city; -university preaching (teaching about the essence of power and politics); -preaching on political and social issues (war, dissenters, economy); - preaching on ideological and religious issues (Church reform, heresies, superstitions, magic, etc.); -sermones ad status; -preaching as a medium in interactions with the audience.
The proposed paper will focus on a manuscript which contains a collection of copies of several sermons preached by Johannes Sculteti, a lector and prior, an Augustinian hermit, in Wroclaw on several occasions between 1427-1431. In his speeches for various communities in the city and ecclesiastical gatherings on the patronal feasts, he spoke about the disastersin Silesia and discussed their causes. However, the written evidence presents another layer for analysis: the texts were copied in a manuscript codex which belonged to Nicholas Tempelfeld of Brzeg (d. 1474). His interest in the anti-Hussite rhetoric of an earlier author was not only academic, as in the 1450-60s he led an active political life in Wrocław, and was one of the leaders of the opposition against the Bohemian party represented by George of Poděbrady. The paper will present the evidence of sermons delivered by John Sculteti and discuss two layers representing two time periods which the textual evidence speaks to.
Krytyka z ambony. Poglądy Wernera z Friedbergu kaznodziei augustiańskiego o Antychryście w świetle procesu w Spirze i Heidelbergu z 1405 r.
Referat przedstawia jeden z najciekawszych punktów (w kolejności 7-my) oskarżenia w procesie przeciwko Wernerowi z Friedbergu, niemieckiemu lektorowi i kaznodziei klasztoru augustianów-eremitów z Landau (Palatynat Reński) w diecezji spireńskie. Proces rozpoczął się w Spirze (Speyer) 31.01, a zakończył w Heidelbergu 11.02.1405 r. Postępowanie toczyło się przed komisją biskupa spireńskiego Rabana z Helmstatt (1396-1438), w którego imieniu przewodniczył Jan z Odendorfu, biskupi wikariusz generalny „in spiritualibus” (1404-1414). Podstawą oskarżenia była początkowo lista ośmiu, a później dziewięciu errores. Referat przedstawia 7-my punkt oskarżenia, najbardziej oddający klimat ówczesnych polemik reformatorskich, o podłożu społecznym, religijnym i politycznym.
W świetle 7-mego punktu oskarżenia, Antychryst w ocenie Wernera miał się narodzić z wiarołomnej zakonnicy i wiarołomnego mnicha, kiedy ludzie całkowicie osłabną w wierze. Nie można zatem odrzucić zaskakującej ewentualności, że artykuł ten jako jedyny nie wydawał się w oczach teologa jednoznacznym przewinieniem, stąd krytyczny komentarz w materiałach procesowych mógł okazać się nieuzasadniony i bezcelowy. W przeciwieństwie do czasów wcześniejszych w późnym średniowieczu chiliastyczno-apokaliptyczne wizje odnoszone niegdyś wyłącznie do zwolenników heterodoksyjnych poglądów religijnych, a zwłaszcza po wystąpieniu w końcu XII wieku Joachima z Fiore do jego zwolenników, były coraz częściej przejmowane przez pozostających w granicach ortodoksji teologów i kaznodziejów.
Theologia ancilla politicae. O politycznym wymiarze krakowskich kazań maryjnych Marka Bonifilego (zm. 1453)
Dogmat o Niepokalanym Poczęciu, ogłoszony przez Sobór Bazylejski 17 września 1439 roku, miał zarówno znaczenie teologiczne, jak i polityczne. Po depozycji Eugeniusza IV ojcowie soborowi nadali kluczową rangę kwestii immakulistycznej. Dominikanin Juan Torquemada sprzeciwiał się dogmatowi, podkreślając jego teologiczną i eklezjologiczną nieważność, gdyż ekskomunikowani uczestnicy soboru nie mieli prawa ogłaszać dogmatów. Kazania Marka Bonifilego, bazylejskiego legata de latere w Krakowie (1444–1447), miały wyraźny wymiar polityczny. Były głoszone w krakowskich kościołach (m.in. św. Trójcy i NMP). Poparcie dla dogmatu o Niepokalanym Poczęciu stawało się więc jednocześnie deklaracją wsparcia dla soboru i narzędziem jego promocji. Bonifili łączył teologię z polityką, wykorzystując argumenty religijne do wzmacniania pozycji soboru. Analiza zachowanych rękopisów kazań będzie stanowiła próbę określenia ich odbiorców i skalę sympatii prosoborowych w krakowskim środowisku.
Ambona i polityka – kazania augustianina wrocławskiego Jana Sculteti z Dzierżoniowa z drugiej ćwierci XV w.
Dorobek augustianina, lektora i przeora klasztoru św. Doroty we Wrocławiu – Jana Sculteti z Dzierżoniowa (Reichenbach), znany z jednego przekazu, był analizowany przede wszystkim pod względem kazania o św. Stanisławie (S. Kuzmova) i epitafium Tylemanna Wessela (E. Kaczor). Inne jego kazania pozostawały na marginesie prowadzonych badań. Tymczasem kazania te (o św. Dorocie, św. Augustynie, św. Stanisławie, na święto poświęcenia kościoła św. Jana oraz wygłoszone w obecności bp. wrocławskiego Konrada IV Starszego oraz kapituły katedralnej na święto jednego z patronów katedry św. Wincentego), powstałe w latach 1427-1431, wygłaszane były nie tyle w obrębie tej wspólnoty mendykanckiej, ale także na zewnątrz, co świadczy o znaczeniu kaznodziei w kościelnym środowisku Wrocławia oraz o jego oratorskich zdolnościach. W kazaniach, Jan Sculteti, obok egzegezy biblijnej, poruszał wątki aktualne, dotyczące różnych aspektów reformy zakonnej, władzy i polityki, koncentrując się na krytyce husytów.
Wielka polityka w Boże Narodzenie. Kazanie biskupa pomocniczego Tylmanna Wessela wobec zebranych na Sejm Rzeszy we Wrocławiu
Na przełomie 1419 i 1420 roku Wrocław znalazł się w centrum wielkiej polityki. Król Zygmunt Luksemburski zwołał bowiem do Wrocławia Sejm Rzeszy, na którym ważyć się miały m.in. losy konfliktu polsko-krzyżackiego, a także ziem czeskich, wraz z planowaną wyprawą krzyżową przeciw husytom. Nieprzebrana liczba zebranych dygnitarzy, napięta sytuacja polityczna oraz zbliżające się zbrojne rozstrzygnięcie konfliktu z husytami wywołały echo również na kaznodziejskim pulpicie. W Boże Narodzenie wrocławski biskup pomocniczy Tylmann Wessel zdecydował się bowiem głosić o pokoju Kościoła, zagrażającym mu husytom i roli, jaka w zaprowadzeniu pokoju przypada królowi Zygmuntowi Luksemburskiemu. Przedmiotem prezentacji będzie zatem analiza bożonarodzeniowego kazania biskupa Wessela i zawartego w nim przekazu o charakterze politycznym.
Stanisława ze Skarbimierza kazania o władzy i jej sprawowaniu
Przedmiotem referatu są dwa kazania Stanisława ze Skarbimierza (ok. 1365-1431), pierwszego rektora odnowionego w 1400 roku Uniwersytetu Krakowskiego, kanonika kapituły katedralnej na Wawelu, prawnika i polityka wykształconego na Uniwersytecie Praskim, znanego m.in. z tego, że wygłosił kazanie na pogrzebie Jadwigi Andegaweńskiej. W kazaniach tych Skarbimierczyk rozwija tezę, że wszelka władza pochodzi od Boga, formułuje obowiązki władcy, podkreślając, że ich lekceważenie spotka się z karą na Sądzie Ostatecznym. Z jego rozważań przebija obraz złego i dobrego władcy oraz państwa podobnego do mistycznego ciała Chrystusa, jakim jest Kościół. Władca jako głowa tego ciała powinien wlewać siły życiowe w jego członki, którymi są poddani. Może to czynić służąc im poradą, która płynie z pobożnej medytacji. Wspomniane kazania pochodzą z kolekcji Sermones sapientiales.
Non maior a minore, sed minor a maiore. Relacje między władzą świecką a kościelną w kazaniu Ludolfa z Żagania
Jedno z niepublikowanych kazań opata klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu Ludolfa (zm. 1422) z cyklu opartego na słowach ewangelii św. Mateusza 16, 19: „Quodcumque ligaveris super terram…” wpisuje się w dyskurs eklezjologiczny doby głębokiego kryzysu Kościoła spowodowanego Wielką schizmą zachodnią. Zawarty w kazaniu wykład poglądów jest polemiką z ludźmi Kościoła, którzy w swojej krytyce umniejszają jego pozycję w świecie i zrównują bądź podporządkowują go Cesarstwu. W referacie zaprezentowana zostanie występująca w kazaniu argumentacja Ludolfa na rzecz wyższości władzy duchowej nad świecką, w tym m.in. interpretacja idei prymatu papieża czy translatio imperii. W wywodzie Ludolf posługuje się argumentami zaczerpniętymi z Biblii, przepisami prawa kanonicznego oraz odwołuje do wiedzy o wydarzeniach i postaciach historycznych.
'Sermones generales' w procesach 'in causa fidei' w średniowiecznej Polsce
W procedurze postępowania sądowego w sprawach dotyczących czystości wiary ogromnie ważną rolę odgrywało kazanie, które uważane było za skuteczne narzędzie walki z herezją. Wygłoszenie publicznego kazania stanowiło pierwszy etap podjęcia czynności inkwizycyjnych. Proces kończył się również uroczystym kazaniem, nazywanym sermo generalis, bezpośrednio po którym miało nastąpić odczytanie wyroku i abiuracja oskarżonego lub oddanie skazanego władzom świeckim. Były one głoszone w kościołach parafialnych lub w kościołach katedralnych w zależności od rangi sprawy. Ich autorami nie zawsze byli inkwizytorzy prowadzący postępowanie, niemniej były to osoby dobrze zaznajomione ze sprawą. Sermo generalis rozpoczynało się od podkreślenia autorytetu Kościoła, po którym następowała polemika ze wszystkimi błędnymi poglądami oskarżonego. Z terenu metropolii gnieźnieńskiej znanych jest zaledwie kilka takich kazań, ponieważ nie były one rejestrowane w protokołach inkwizycyjnych.
Anabulla w Liber de natura rerum Tomasza z Cantimpré
W Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu przechowywana jest pod sygnaturą R 174 XIV-wieczna rękopiśmienna encyklopedia znana jako Liber de natura rerum (Księga o naturze rzeczy). Jej autorem był żyjący w XIII wieku dominikanin, Tomasz z Cantimpré. Opus vitae teologa z Brabancji Flamandzkiej, ukończone około 1245 roku, było w wiekach średnich niezwykle popularne. Świadczy niech o tym choćby fakt, że po dziś dzień zachowało się ponad 220 jej rękopiśmiennych kopii. Na f. 51rb kodeksu wrocławskiego znajdujemy hasło zatytułowane De anabulla sequitur, a iluminator przy opisie zwierzęcia przedstawił istotę podobną do słonia, mimo, że z Tomaszowego opisu nie wynika żadną miarą, że o tego ssaka chodzi. Analiza hasła pozwala przypuszczać, że mowa tam o żyrafie. Opisanie żyrafy w encyklopedii, która była dla średniowiecznych kaznodziejów pomocą podczas układania kazań, wiąże się z podarowaniem tego zwierzęcia na dwory władców takich jak Fryderyk II Hohenstauf, Manfred oraz Alfons X Mądry.
Wrocławski klasztor św. Wojciecha jako ośrodek kaznodziejski
Referat jest prezentacją badań nad aktywnością kaznodziejską wrocławskich dominikanów w późnym średniowieczu. Będzie on odpowiedzią na pytanie kto, kiedy, gdzie, do kogo i jakie kazania głosił. Wymaga to zarówno omówienia prawnych ram funkcjonowania dominikańskiego kaznodziejstwa, jak i studiów prozopograficznych nad wykształceniem i karierami poszczególnych kaznodziejów, a także prezentacji materiałów kaznodziejskich z biblioteki wrocławskiego klasztoru.
Dominikańscy kaznodzieje i ich oddziaływanie w środowisku miejskim Sandomierza w XV i na początku XVI wieku
Celem referatu jest ukazanie sylwetek dominikanów-kaznodziejów, którzy pełnili swoje obowiązki w sandomierskim konwencie pw. św. Jakuba. Podstawę źródłową dla XV wieku będą stanowić głównie akta kapituł prowincjalnych, zaś dla początku XVI stulecia również akta oficjalatu sandomierskiego oraz księgi miejskie Sandomierza.
Rola ambony w stołecznym Krakowie w wiekach średnich
Celem niniejszego referatu jest nakreślenie rozwoju krakowskiego kaznodziejstwa w wiekach średnich, szczególnie zaś jego panoramy w XV i na początku XVI wieku. W późnym średniowieczu Kraków był największym ośrodkiem kościelnym w Królestwie Polskim. Szczególną rolę w rozwoju kaznodziejstwa w krakowskim trójmieście odegrały mendykanckie klasztory dominikanów, franciszkanów i franciszkanów obserwantów, a także Uniwersytet Krakowski. Do początku XV w. dominikanie i franciszkanie pełnili też posługę kaznodziejską w katedrze i dworze monarszym na Wawelu. Po nich posługę tę przejęli profesorowie Uniwersytetu Krakowskiego. Ich aktywność i twórczość kaznodziejska była bardzo różnorodna, skierowana nie tylko do elitarnych środowisk (dworskich, kościelnych, intelektualnych), ale również do szerokich warstw społeczeństwa.
